Bir ülke neden likit döviz varlıklara ihtiyaç duyar? Bunları nasıl kullanabilir? Ülkemizde durum ne? Bu yazıda kısaca bunları açıklayacağım.
Döviz rezervi bir defa, ülkenin kara günlerde kullanacağı kaynaktır. Türkiye olarak, başta petrol ve doğalgaz olmak üzere birçok zaruri ihtiyacımızı ithal ederek karşılıyoruz. Normal zamanda bunun için gereken dövizi, ihracat ve turizm gibi faaaliyetlerden veya dış borçlanma ve yatırımdan sağlıyoruz. Ancak küresel bir ekonomik kriz, uluslararası ambargo, savaş gibi bir durumla karşılaşırsak, ticari ve finansal işlemler aksayacağından döviz sıkıntısı çekebiliriz. Ülke olarak 1970'lerden bu yana, böyle ciddi bir darboğaz yaşamadık. Fakat döviz yokluğundan ithalat yapamamanın sıkıntılarını, büyüklerimizin anlattıklarından ve eski Türk filmlerinden biliyoruz.
Olağanüstü durumlar dışında, rezerv varlıklar ekonomik istikrar için de kullanılır. Bizim ülkemizde sert kur artışları, döviz borçlusu firmaları ve onlara borç veren bankaları zora sokarken, ithal mallar yoluyla enflasyonu da yükseltir. İhracatla kalkınan ülkelerde ise, firmaların uluslararası rekabet gücü buna bağlı olduğundan, kur uygun seviyelerde ve istikrarlı olsun istenir. Her durumda döviz kurundaki aşırı oynaklık ekonomide belirsizlik yaratır. Bu yüzden, kamu otoritesi döviz kuru yükselirken döviz satmak, düşerken de almak suretiyle piyasadaki dalgalanmaları yumuşatmak ister. Hatta, bazı ülkeler kur çıpası gibi rejimlerle, döviz kuru seviyesini kontrol etmeye çalışır.
Ülkemizde de döviz rezervleri istikrar amacıyla kullanılmıştır. Geçmişte merkez bankasının bu hedefle, piyasaya tek seferde milyarlarca dolarlık müdahaleler yaptığı da oldu, her gün düzenli olarak küçük tutarlarda satım yaptığı da. Bunların listesi TCMB sitesinde yayınlanıyor. Son yıllarda ise, genellikle yabancı basının yazdığı ve yalanlamayan haberlere göre, döviz müdahaleleri merkez bankası rezervleri de kullanılarak kamu bankaları tarafından yapılıyor.
Elbette iktisatta bedava yemek yok. Döviz rezervi biriktirmenin bir maliyeti var. Ülkemizde bir yandan özel sektör ve devlet yurtdışından borçlanırken, bu kaynağın bir kısmının çeşitli mekanizmalarla getirisi düşük likit varlıklara yatırılması ülke için zarar demek. Aslında ihracatçı, hatta doğal kaynak zengini bir ülkede bile rezerv tutmanın fırsat maliyeti vardır. Daha karlı alternatifler varken, ülkenin tasarrufunu düşük getirili ABD varlıklarına yatırmak, Amerika'nın tüketimini sübvanse etmek anlamına gelir. İhracat fazlası veren (Katar, Norveç, Çin gibi) ülkeler, ulusal varlık fonları kurarak bu sorunu bir ölçüde aşabiliyor. Türkiye gibi borçlanarak büyüyen bir ekonomide ise bu olmayacağından, uluslararası rezervleri çok fazla büyütmek zor.
Peki merkez bankamızın elinde ne kadar döviz varlığı mevcut? Bugüne kadar nasıl hareket etmiş? Aşağıdaki grafikte TCMB'nin toplam döviz ve altın varlıklarının tarihsel gelişimi görülüyor. Brüt uluslararası rezerv 2000'lerin başından 2013'e kadar arttıktan sonra gerilemeye başlıyor. İlk dönemde Türkiye cari açık verirken, bir yandan da rezervin artması finansal akımlardan kaynaklanıyor. Dünyada finansman bollaşıp ucuzlayınca ve Türkiye'ye yatırım ilgisi de artınca, TCMB çeşitli yollarla döviz varlıklarını arttırıyor. Takip eden yıllarda eğilim tersine dönüp borçlanma maliyeti artarken, rezerv de azalıyor. Ayrıca, döviz rezervindeki dalgalanmaların dış finansman şoklarına karşı dengeleyici olduğunu da görüyoruz. En barizi, 2018 öncesinde toparlanan rezerv varlıklar, yılın ikinci yarısındaki kur krizi sonrasında dibe vuruyor. 2019 yılındaki toparlanmada ise cari işlemler açığının kapanmasının rolü büyük. (Uzun dönemli ödemeler dengesi gelişmelerini daha önce ele almıştık bkz. )
Döviz rezervi bir defa, ülkenin kara günlerde kullanacağı kaynaktır. Türkiye olarak, başta petrol ve doğalgaz olmak üzere birçok zaruri ihtiyacımızı ithal ederek karşılıyoruz. Normal zamanda bunun için gereken dövizi, ihracat ve turizm gibi faaaliyetlerden veya dış borçlanma ve yatırımdan sağlıyoruz. Ancak küresel bir ekonomik kriz, uluslararası ambargo, savaş gibi bir durumla karşılaşırsak, ticari ve finansal işlemler aksayacağından döviz sıkıntısı çekebiliriz. Ülke olarak 1970'lerden bu yana, böyle ciddi bir darboğaz yaşamadık. Fakat döviz yokluğundan ithalat yapamamanın sıkıntılarını, büyüklerimizin anlattıklarından ve eski Türk filmlerinden biliyoruz.
Olağanüstü durumlar dışında, rezerv varlıklar ekonomik istikrar için de kullanılır. Bizim ülkemizde sert kur artışları, döviz borçlusu firmaları ve onlara borç veren bankaları zora sokarken, ithal mallar yoluyla enflasyonu da yükseltir. İhracatla kalkınan ülkelerde ise, firmaların uluslararası rekabet gücü buna bağlı olduğundan, kur uygun seviyelerde ve istikrarlı olsun istenir. Her durumda döviz kurundaki aşırı oynaklık ekonomide belirsizlik yaratır. Bu yüzden, kamu otoritesi döviz kuru yükselirken döviz satmak, düşerken de almak suretiyle piyasadaki dalgalanmaları yumuşatmak ister. Hatta, bazı ülkeler kur çıpası gibi rejimlerle, döviz kuru seviyesini kontrol etmeye çalışır.
Ülkemizde de döviz rezervleri istikrar amacıyla kullanılmıştır. Geçmişte merkez bankasının bu hedefle, piyasaya tek seferde milyarlarca dolarlık müdahaleler yaptığı da oldu, her gün düzenli olarak küçük tutarlarda satım yaptığı da. Bunların listesi TCMB sitesinde yayınlanıyor. Son yıllarda ise, genellikle yabancı basının yazdığı ve yalanlamayan haberlere göre, döviz müdahaleleri merkez bankası rezervleri de kullanılarak kamu bankaları tarafından yapılıyor.
Elbette iktisatta bedava yemek yok. Döviz rezervi biriktirmenin bir maliyeti var. Ülkemizde bir yandan özel sektör ve devlet yurtdışından borçlanırken, bu kaynağın bir kısmının çeşitli mekanizmalarla getirisi düşük likit varlıklara yatırılması ülke için zarar demek. Aslında ihracatçı, hatta doğal kaynak zengini bir ülkede bile rezerv tutmanın fırsat maliyeti vardır. Daha karlı alternatifler varken, ülkenin tasarrufunu düşük getirili ABD varlıklarına yatırmak, Amerika'nın tüketimini sübvanse etmek anlamına gelir. İhracat fazlası veren (Katar, Norveç, Çin gibi) ülkeler, ulusal varlık fonları kurarak bu sorunu bir ölçüde aşabiliyor. Türkiye gibi borçlanarak büyüyen bir ekonomide ise bu olmayacağından, uluslararası rezervleri çok fazla büyütmek zor.
Peki merkez bankamızın elinde ne kadar döviz varlığı mevcut? Bugüne kadar nasıl hareket etmiş? Aşağıdaki grafikte TCMB'nin toplam döviz ve altın varlıklarının tarihsel gelişimi görülüyor. Brüt uluslararası rezerv 2000'lerin başından 2013'e kadar arttıktan sonra gerilemeye başlıyor. İlk dönemde Türkiye cari açık verirken, bir yandan da rezervin artması finansal akımlardan kaynaklanıyor. Dünyada finansman bollaşıp ucuzlayınca ve Türkiye'ye yatırım ilgisi de artınca, TCMB çeşitli yollarla döviz varlıklarını arttırıyor. Takip eden yıllarda eğilim tersine dönüp borçlanma maliyeti artarken, rezerv de azalıyor. Ayrıca, döviz rezervindeki dalgalanmaların dış finansman şoklarına karşı dengeleyici olduğunu da görüyoruz. En barizi, 2018 öncesinde toparlanan rezerv varlıklar, yılın ikinci yarısındaki kur krizi sonrasında dibe vuruyor. 2019 yılındaki toparlanmada ise cari işlemler açığının kapanmasının rolü büyük. (Uzun dönemli ödemeler dengesi gelişmelerini daha önce ele almıştık bkz. )
14 Şubat 2020 itibarıyla, TCMB'nin 28.5 milyarı altın olmak üzere, yaklaşık 104 milyar dolar tutarında rezerv varlığı bulunuyor. Sırf petrol ve doğalgaz ithalatına senede yaklaşık 40 milyar dolar harcadığımızı dikkate alınca, bunun çok büyük bir tutar olmadığını söyleyebiliriz. Dahası bu tutar, (tanım icabı) döviz yükümlülüklerini içermez ve merkez bankasının doğrudan kontrol edemediği sebeplerle değişebilir. Mesela bankalar, döviz mevduatı ve yurtdışından yaptıkları borçlanma karşılığında, zorunlu olarak merkez bankasında bir miktar döviz tutar. Yarın ekonomik koşullar bankalarının daha az zorunlu karşılık tutmasına yol açarsa, merkez bankasının döviz rezervi de otomatik olarak azalır. Yine mesela, Katar merkez bankasıyla yapılan anlaşma gereği, bu ülkeden (swap işlemleriyle) sağlanan 6 milyar dolarlık bir kaynak var. Bu tutarın iki ülke arasındaki anlaşmalara bağlı olarak artıp azalması da ileride döviz rezervini etkileyebilir. Ayrıca hazine ve diğer kamu kurumlarının (alım-satım, harcama, yurtdışından borçlanma gibi) döviz işlemleri de rezerv varlıklarda dalgalanmaya yol açar. Buna karşın, TCMB gerektiğinde zorunlu karşılık oranlarında değişikliğe giderek rezervlere ayar verebilmekte, ihracatçılara sağladığı reeskont kredileriyle düzenli olarak döviz biriktirebilmektedir.
Çok detaya girmeyeceğim, merak eden daha fazlasını TCMB'nin raporlarından öğrenebilir. Buradaki temel nokta şu. Türkiye gibi cari açık vererek büyüyen bir ülkede döviz rezervi kolay birikmiyor. Sermaye girişi yavaşlayınca, rezerv de eriyor. Dolayısıyla, büyümeyi güçlendirirken rezervleri korumak, önümüzdeki dönemde ekonomimizin başlıca meselelerinden biri olacak. Devletimiz büyümeyi acilen hızlandırmak istediğine göre, bunun yolu kısa vadede ülkeye yabancı yatırım çekmekten geçiyor. Uzun vadede ise, ekonomide yapısal bir dönüşüm istenip istenmediğine, isteniyorsa da bunun nasıl olacağına karar vermek lazım. Bunlar başarılabilecek mi göreceğiz.
Çok detaya girmeyeceğim, merak eden daha fazlasını TCMB'nin raporlarından öğrenebilir. Buradaki temel nokta şu. Türkiye gibi cari açık vererek büyüyen bir ülkede döviz rezervi kolay birikmiyor. Sermaye girişi yavaşlayınca, rezerv de eriyor. Dolayısıyla, büyümeyi güçlendirirken rezervleri korumak, önümüzdeki dönemde ekonomimizin başlıca meselelerinden biri olacak. Devletimiz büyümeyi acilen hızlandırmak istediğine göre, bunun yolu kısa vadede ülkeye yabancı yatırım çekmekten geçiyor. Uzun vadede ise, ekonomide yapısal bir dönüşüm istenip istenmediğine, isteniyorsa da bunun nasıl olacağına karar vermek lazım. Bunlar başarılabilecek mi göreceğiz.
Ek (27 Nisan 2021): Bu yazıdan sonra, koronavirüs pandemisinin de etkisiyle kamu bankalarının merkez bankası kaynaklarıyla yaptıkları döviz müdahaleleri hızlandı. Bunlar aleni hale geldi ve resmi olarak da doğrulandı. Müdahaleler hem yapılış şekli, hem de boyutu itibarıyla büyük bir siyasi tartışmaya yol açtı. Bu tartışmada net rezerv kavramı sıkça gündeme geldiği için, bu konuda bir ek yapmak istedim.
Net rezerv, yazıda bahsettiğimiz döviz varlık ve yükümlülüklerin arasındaki farkı ifade eder. Yükümlülükler varlıkların üzerine çıkabildiğinden, bu değer eksi de olabilir. Nitekim ekonomistlerin merkez bankası verilerini kullanarak yaptıkları hesaplar, 2020 yılında bu değerin eksiye dönüp bir hayli de büyüğünü (40-50 milyar dolar dolaylarına çıktığını) gösterdi. Bu durum, yurtiçinde satılan ve bankalarda tutulan dövizin, bankalarca (swap yoluyla, Türk lirası alma karşılığında) merkez bankasına borç olarak geri döndürülmesiyle gerçekleşti. Neticede merkez bankasındaki döviz varlıklar (yurtdışına ve bankacılık sistemi dışına çıkan tutar hariç) değişmedi ama yükümlülükler yükselmiş oldu.
Net rezervi yorumlamak biraz zor, çünkü tecrübeyle görüldüğü gibi, belli bir alt sınırı yok. Bu gösterge eksi değer aldığında bile, elde döviz varlık olduğu sürece bunlar politika aracı olarak kullanılabiliyor. Bankalara dövizle borç veren yabancı yatırımcılar veya yerli tasarruf sahipleri toplu bir şekilde paralarını çekmek istemedikleri sürece, bir sorun yaşanmıyor. Buradaki risk, (uluslararası bir finansal kriz, siyasi veya diplomatik bir gelişme gibi) beklenmedik bir olay anında oluşabilecek döviz talebinin gereksiz bir paniğe yol açması ve kriz çıkarması olabilir. Net rezerv değerini, bununla ilişkili bir risk göstergesi olarak kabul edebiliriz.
Net rezerv, yazıda bahsettiğimiz döviz varlık ve yükümlülüklerin arasındaki farkı ifade eder. Yükümlülükler varlıkların üzerine çıkabildiğinden, bu değer eksi de olabilir. Nitekim ekonomistlerin merkez bankası verilerini kullanarak yaptıkları hesaplar, 2020 yılında bu değerin eksiye dönüp bir hayli de büyüğünü (40-50 milyar dolar dolaylarına çıktığını) gösterdi. Bu durum, yurtiçinde satılan ve bankalarda tutulan dövizin, bankalarca (swap yoluyla, Türk lirası alma karşılığında) merkez bankasına borç olarak geri döndürülmesiyle gerçekleşti. Neticede merkez bankasındaki döviz varlıklar (yurtdışına ve bankacılık sistemi dışına çıkan tutar hariç) değişmedi ama yükümlülükler yükselmiş oldu.
Net rezervi yorumlamak biraz zor, çünkü tecrübeyle görüldüğü gibi, belli bir alt sınırı yok. Bu gösterge eksi değer aldığında bile, elde döviz varlık olduğu sürece bunlar politika aracı olarak kullanılabiliyor. Bankalara dövizle borç veren yabancı yatırımcılar veya yerli tasarruf sahipleri toplu bir şekilde paralarını çekmek istemedikleri sürece, bir sorun yaşanmıyor. Buradaki risk, (uluslararası bir finansal kriz, siyasi veya diplomatik bir gelişme gibi) beklenmedik bir olay anında oluşabilecek döviz talebinin gereksiz bir paniğe yol açması ve kriz çıkarması olabilir. Net rezerv değerini, bununla ilişkili bir risk göstergesi olarak kabul edebiliriz.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder