Refah Ekonomisinin Birinci Temel Teoremi

birinci refah teoremi olarak da bilinen bu teoremi, iktisadi ingilizce ogrenenler "first fundamental theorem of welfare economics" ya da "first welfare theorem" olarak hatirlayacaklardir. birinci refah teoremi, adam smith'in piyasalarin kendiliginden, adeta gorunmez bir el vasitasiyla, toplumsal acidan en iyi sonuclari ortaya koyduguna (koyabildigine) iliskin tezinin matematiksel iktisattaki genel ve formel ifadesidir. birinci refah teoremi, gorece zayif matematiksel varsayimlar altinda rekabetci dengenin pareto verimli bir dagilim ortaya cikardigini soyler. yani rekabetci piyasalarda olusan denge bazi bireyleri daha kotu duruma getirmeden digerlerini daha iyi duruma getiremez. baska bir deyisle, rekabetci dengede toplumun kaynaklari sonuna kadar kullanilir, zayi olmaz.

birinci refah teoremi zayif matematiksel varsayimlara dayansa da, rekabetci piyasa guclu kurumsal varsayimlara dayanmaktadir. her seyden once rekabetci piyasa modeli ekonomideki birey ve firmalarin piyasadaki fiyatlara etki edemedigi varsayimina dayanir. ekonomide az sayida firma varsa ve bu firmalar fiyatlara etki edebiliyorlarsa, piyasalar rekabetci degildir; dolayisiyla piyasada olusacak dagilim pareto verimli olmayabilir. ayrica rekabetci piyasa modeli bilginin mukemmel ve piyasalarin tam oldugu varsayimlarina dayanir. bu yuzden dissalliklar (externalities), kamu mallari, bilgi eksiklikleri (incomplete information), eksik piyasalar (incomplete markets) ve benzeri sebepler piyasalarin pareto verimli sonuclar ortaya cikarmasini engelleyebilir.

gercek hayatta rekabetci piyasalarin verimli sonuclar ortaya cikarmasini saglayan kurumsal sartlarin nadiren gerceklesebildigini one suren stiglitz gibi iktisatcilar, birinci refah teoreminin sonuclarina ihtiyatla yaklasilmasi gerektigini savunmaktadirlar. (bkz: piyasa basarisizligi)

birinci refah teoremi konusunda dikkate deger bir husus da teoremin rekabetci denge dagiliminin verimliligini vurgularken, dagilimin hakkaniyeti konusunda sessiz kalmasidir. ornegin, ekonominin tum kaynaklarinin tek bir bireyde toplandigi bir dagilim, hicbir kaynak zayi olmuyorsa verimlidir. birinci refah teoreminin hakkaniyet konusundaki bu sessizligi, ikinci refah teoremini ortaya cikarmistir.

ek: birinci refah teoremi her ne kadar serbest piyasa ekonomisinin teorik temellerinden biri olarak gorulse de piyasa sosyalizmi olarak anilan, sosyalizmin hem teori ve hem de uygulamadaki ana kollarindan biri olan modelin de temel dayanaklarindan biridir. Daha once de ilgili maddelerde tartistigimiz uzere piyasa sosyalizmi, uretim araclarinin devlete ait oldugu bir ekonomide, devlete ait firmalar arasinda sanal bir piyasa yaratilarak hesaplanan fiyatlar yoluyla merkezi planlamanin yurutuldugu bir sistem. birinci refah teoremi, boyle bir piyasa temelli planlama ekonomisinde de acikca tutmaktadir. yani planlama teskilati, soz konusu sanal piyasada olusacak dengeyi hesaplayabildigi muddetce, teorik olarak sosyalist bir ekonomide de verimli dagilima ulasabilir. ilerleyen teknolojiyle birlikte boyle bir hesaplamanin uygulamasinin giderek kolaylastigini iddia eden piyasa sosyalisleri, bu teorik modelin gercek hayatta uygulanabilir oldugunu savunmuslardir. hatta daha da ileri giderek serbest piyasa ekonomisinde rekabetci ekonominin sartlarinin olusmasinin zorluguna isaret ederek, merkezi planlama yoluyla rekabetci dengenin planlama teskilati tarafindan dogrudan uygulanmasinin pareto verimli bir dagilima ulasmanin en etkin yolu oldugunu savunmuslardir. lakin rekabetci serbest piyasa modeli gibi piyasa sosyalizmi modeli de, stiglitz, hayek ve daha pek cok neoklasik gelenegin disindaki iktisatci tarafindan, bilgi problemleri basta olmak uzere pek cok gerekceyle elestirilmektedir. macaristan basta olmak uzere pek cok planli ekonomide zamaninda uygulamaya konulan piyasa sosyalizmi modelinin gercek hayattaki basarisizligi, modelin muhaliflerinin goruslerini destekler niteliktedir.

Bu konuyu ikinci refah teoremi konusunu tartisirken daha genis tartisacagiz; ama ona gelmeden, daha once degindigimiz hayek’in elestirisi icin (bkz: calculation debate).