bilimsel, sanatsal ve fikri eser ve urunlerin sahiplerine bunlar uzerinde iktisadi anlamda tekel olusturma hakki verir. tekel, iktisadi acidan toplumsal maliyetleri yuzunden makbul bir yapi olmamasina ragmen, fikri mulkiyet haklarinin yarattigi tekeller, yenilik ureten kisi ve firmalarin desteklenmesi ve bilgi uretimin tesviki acisindan iktisatcilar tarafindan genel olarak gerekli gorulmektedir. schumpeter soyle der: "firmalarin ar-ge faaliyetlerini ustlenmesini tesvik etmek isteyen biri, tekellerin yaratilmasini 'gerekli seytan' olarak kabul etmelidir". bu gorus iktisat dunyasinda genel olarak kabul gorse ve fikri mulkiyet haklarina iliskin politikalar ve hukuki uygulamalar bu anlayis cercesinde olusturulsa da, gunumuzde bu gorusun muhalifleri de sayisi giderek artan "fikri mulkiyet haklari cok mu ileri gidiyor?" ve de "fikri mulkiyet yarardan cok zarar mi veriyor?" turu sorularla seslerini yukseltmektedirler.
en temel ekonomi bilgilerine sahip bir insan bile tekellerin toplumsal acidan zararli iktisadi yapilar olduklarini bilir. fiyatlari arttirarak karlarina yukseltebilme gucune sahip olan tekeller, bunu saglamak icin piyasada yapay olarak kitlik yaratirlar. buna ek olarak tekeller verimsiz ve maliyetli uretim tekniklerini kullanmaya egilimlidirler. ayrica devlet politikasi sonucu kanunlar yoluyla edinilen tekel haklari turlu rant kollama faaliyetleri icin uygun ortam sagladigindan siyasi ve ahlaki kirlilige de sebep olur. bunlar ve bunlara eklenebilecek baska iktisadi gerekcelerle iktisatcilar tekellere kuskuyla yaklasmaktadirlar. bu yuzden bilgi uretimini ve birikimini tesvik icin yasal duzenlemelerle fikri mulkiyet haklarini dagitmadan once, elde edilecek toplumsal faydanin buyuklugunu ve bunu elde etmenin maliyetini iyi analiz etmemiz gerekiyor.
fikri mulkiyetten kaynaklanan bir tekelin toplumsal maliyetini bir guncel bir ornekle aciklayalim. ilac endustrisinde en buyuk maliyetler arastirma ve bilimsel gelistirme calismalari icin yapilan harcamalardan olusan sabit maliyetleridir. ilac gelistirildikten sonra ise uretilen ilaclarin marjinal maliyeti cok dusuktur. ayrica uretilen miktar arttikca sabit maliyetten kaynaklanan yuksek ortalama maliyetler de giderek azalir. bu temel iktisadi prensipler, gunumuzde aids hastalarinin kullandiklari ilaclarin afrika'da pek cok hayat kurtarabilmeye olanak saglayabilecek olcude goreceli olarak dusuk maliyetlerle uretilebileceklerini ortaya koyar. ancak buyuk ilac firmalari patent haklarinin getirdigi tekel guclerini kullanarak, bati dunyasindaki gelismis ulkelerden elde edecekleri yuksek karlari hesaba katarak fiyatlari yuksek tutarlar. tekelin yarattigi yapay kitlik fakir afrika ulkelerinin ilaclara erisimini engeller.
su asamada tekellerle ilgili temel iktisat bilgilerine sahip okuyucunun aklina hemen, tekellerin farkli piyasalarda farkli fiyatlar uygulayarak karlarini arttirma egilimleri gelecektir (price discrimination). bu prensip sunu soyluyor. tekeller farkli piyasalarda farkli fiyatlandirma stratejisi uygulayarak, urunu yuksek fiyat odeyebilecek tuketiciye yuksek fiyattan, dusuk fiyat odeyebilecek tuketiciye dusuk fiyattan satmak isterler. aslinda firmanin karini arttiran bu strateji, urunu birim maliyetin uzerindeki bir fiyattan satin almaya hazir tum tuketicilere ulastirarak tekelin toplumsal maliyetini azaltir. lakin fiyat farklilastirmasi prensibi uygulamada zor ve maliyetlidir. bu yuzden urune yuksek fiyat vermeye hazir tuketiciye ulasmakta zorluk cekmeyen tekellerin, urunu dusuk fiyattan satabilecekleri tuketicilere ulasma istekleri zayiftir. ayrica dusuk fiyattan satilan urunler insanlarda bunlari baska piyasalarda yuksek fiyattan satma gudusunu doguracagi, ve bu da diger piyasalardaki yuksek fiyatlari dusurecegi icin fiyat farklilastirmasi prensibi uygulamada islemeyebilir.
kisaca aids ilaclari orneginde ilac sirketlerinin afrika ulkelerine buyuk indirimler yapmamalarinin nedeni bunun diger piyasalarda sirketin elde edecegi karlari azaltacak olmasidir. yoksa gelistirilmis bir ilacin yuksek miktarlarda uretildiginde ortalama birim maliyeti cok dusuktur. aids ilaclari ornegi, fikri mulkiyet haklari yoluyla yaratilan tekellerin yarattigi toplumsal maliyetin oldukca yuksek olabilecegini ortaya koymaktadir.fikri mulkiyet haklariyla yaratilan tekellerin olumsuz sonuclarini ortaya koyan pek cok ornek vardir.
sonuc:
1. toplumsal acidan tekel kotu, rekabetci piyasalar iyidir.
2. fikri mulkiyet haklari fikri tekeller yaratir.
3. fikri tekel sahiplerinin etrafta duydugumuz "telif hakki kutsaldir, ihlali hirsizliktir" gibi sozlerine supheyle yaklasmamizda da fayda var.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder